Bản tình ca về một anh hùng

Nguyễn Khắc Phê

Đúng như NXB Kim Đồng giới thiệu, “Câu chuyện về chàng trai ở ngôi làng Phan Long nhỏ bé ven bờ sông Gianh sớm có lòng yêu nước rồi trở thành một tình báo viên trẻ tuổi đã được nhà văn Nguyễn Quang Lập kể lại theo cách đặc biệt của mình…”

Tôi có “duyên” quen biết và dõi theo sáng tác của văn đa tài này từ khi chàng còn là sinh viên, luôn được đọc những trang văn “đặc biệt” của Nguyễn Quang Lập; vậy mà vẫn bất ngờ với tác phẩm mới của Lập. Tôi tin là nhiều người cũng… bất ngờ, nhất là vì tên sách dễ làm bạn đọc tưởng đây là truyện anh hùng mà chúng ta từng quen. Trong “Lời nói đầu”, tác giả viết: “Đây là một sáng tác, một tiểu thuyết được viết với thủ pháp trộn lẫn giữa hư cấu và phi hư cấu…” Thủ pháp này, nhiều tác giả viết tiểu thuyết lấy nguyên mẫu là những con người có thật đã sử dụng. Cái “đặc biệt” – cái tài của Lập là đã tạo ra một không gian nghệ thuật đầy chất lãng mạn, tươi trẻ mà vẫn chân thật, chuyển tải được các thành tích, phẩm chất cốt yếu của người anh hùng.

Cũng có thể nói, nhân vật chính của tiểu thuyết – anh Nguyễn Tiến Nhẫn (1929-1948), sau khi bị địch xử bắn, chỉ là một liệt sĩ như ngàn vạn người con đất Việt đã hy sinh vì Độc lập và Tự do của Tổ Quốc, đến nay, nhờ tài năng của nhà văn, chàng trai 19 tuổi chưa mấy ai biết tên ở ven bờ sông Gianh, đã thành một ANH HÙNG viết hoa trong lòng độc giả. Nói cách khác, văn học nghệ thuật có giá trị đích thực là sự tôn vinh lớp người đã hy sinh xương máu cho dân tộc một cách đẹp nhất, lâu bền nhất. Một liệt sĩ hy sinh đã hơn bảy thập kỷ, lại hoạt động trong môi trường bí mật, đơn tuyến, thành tích không mấy người biết, từ “một ít tư liệu” do người làng kể lại, tác giả đã rất công phu tìm đến những người hoạt động cùng thời và những sử sách liên quan, mới tạo dựng nên bối cảnh cuộc chiến đấu và đời sống muôn vẻ của cả một vùng đất khá đặc biệt ở phía bắc Sông Gianh, chứ không chỉ là cuộc đời của một liệt sĩ. Bên cạnh các “thủ trưởng” của Nguyễn Tiến Nhẫn – về sau trở nên những tên tuổi nổi tiếng như tướng Đồng Sĩ Nguyên, Trần Quý Hai…, tác giả đã miêu tả nhiều hoạt động thể hiện lòng yêu nước của rất nhiều lớp dân cư một vùng đất 90% theo Việt Minh, trong đó có các nhà buôn, con cháu của quan phủ Quảng Trạch…

Tinh chân thực nghệ thuật của tiểu thuyết còn nhờ tác giả công phu tạo dựng một kết cấu xen kẽ thực-hư trong cả 16 chương sách. Mở đầu mỗi chương là cuộc đối thoại ở thời điểm hiện tại giữa tác giả và bà cụ 91 tuổi – người yêu của liệt sĩ, đang sống tại Thành phố Hồ Chí Minh; sau đó là câu chuyện kể của bà, với nhiều góc nhìn khác nhau…

Nói theo danh từ của học giả Phan Ngọc, cái “mẹo” cao cường của tác giả trong cuốn tiểu thuyết này là mượn đôi mắt trẻ thơ của cô láng giềng Mai Thị Lê, ngày đêm nhìn ngắm chàng Nguyễn Tiến Nhẫn qua khung cửa sổ luôn có cánh bướm vàng bay lượn suốt 19 năm ròng, rồi kể lại cho chúng ta nghe mọi hoạt động của chàng. Rất nhiều câu chuyện vui đùa dí dỏm, nhiều trò nghịch ngợm của nhóm trẻ làng Phan Long: Bộ ba Nhẫn-Lê và Tín (anh trai của Lê, bạn học cùng lớp với Nhẫn); không may, do bị “chuột rút”, Tín chết đuối dưới hói khi mới lên bảy tuổi; rồi “bộ ba” mới hình thành với người thay thế là Trinh, con nhà tư sản Thuận Đức yêu nước. Nhiều tiểu thuyết đã dựng những mối tình “tay ba” hấp dẫn; nhưng ít có mồi tình “tay ba” thơ trẻ cảm động và đẹp như bộ ba Nhẫn-Lê-Trinh. Bé Lê thì bảo mình “yêu anh Nhẫn từ trong bụng mẹ”, nên mặc Trinh tỏ dấu hiệu yêu thích, Lê cứ ngó lơ… Những trang miêu tả tình yêu của bộ ba này, khi thực khi mơ, lúc thầm kín rụt rè nhưng cũng có phút bồng bột, nồng ấm và thật lãng mạn, nhất là sau những ngày Nhẫn “biệt tích” , hoặc nghe đồn anh bị bắt, nhưng rồi bất ngờ hiện về.

“Em sợ anh biến mất, vội vàng kéo tay anh qua cửa sổ hôn lấy hôn để, áp hai tay lên má em.

C’ est lui pour moi, moi pour lui dans là vie…

Anh hát rồi em hát, chúng mình cùng thì thầm hát… »

Nhẫn đậu Primaire, nói tiếng Pháp cực siêu, nên ông Trần Quý Hai mới chủ trương “cài” anh vào hàng ngũ địch. Anh ghét thằng Tây xâm lược, nhưng rất thích hát tiếng Pháp rồi dạy cho cô bé láng giềng cùng hát. Thích nhất là bài “La vie en rose” (Đời màu hồng) mà cô giáo Angelie dạy Trường Phủ tập cho cả lớp, trong đó có câu “Anh thuộc về em, em thuộc về anh suốt cuộc đời này”.

Tôi gọi cuốn sách này là một bản tình ca không chỉ vì mối tình Nhẫn-Lê đẹp mà đau đớn như một huyền thoại mà còn vi tình yêu vô bờ của tác giả đối với mỗi tên xóm, mỗi căn nhà, mỗi gốc cây, mỗi phiên chợ, mỗi món ăn… của quê hương. Và trong hai cuộc trường chinh, chính là kẻ xâm lược giàu súng đạn, rút cục đã thất bại trước một dân tộc đã chiến đấu với tình yêu cao đẹp đó…